Wchodzisz i wiesz

1. 22 maja 2025 r. Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu na rozprawie wniosku grupy posłów, ogłosił wyrok dotyczący organizacji nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach.

Trybunał orzekł, że § 1 pkt 2 i 3 rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 22 marca 2024 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. poz. 438) w zakresie, w jakim nie uwzględnia oceny klasyfikacyjnej uzyskanej z religii w średniej ocen ucznia i w tym zakresie został wydany bez uzgodnienia i porozumienia z władzami Kościoła Katolickiego (Konferencją Episkopatu Polski), jest niezgodny z art. 25 ust. 3 i 4 Konstytucji w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz z art. 27 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318) oraz z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2024 r. poz. 750, ze zm.).
W pozostałym zakresie postępowanie zostało umorzone. 
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

2. Po pierwsze, Trybunał musiał ustalić dopuszczalny zakres kontroli w niniejszej sprawie, albowiem niektóre regulacje zaskarżone przez wnioskodawcę zostały już zbadane przez Trybunał pod kątem zgodności z normami zajmującymi wyższą pozycję w hierarchii źródeł prawa. 
Mianowicie, wyrokiem z 27 listopada 2024 r., sygn. U 10/24 (OTK ZU A/2024, poz. 118) Trybunał Konstytucyjny uznał, że „Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. poz. 1158) jest w całości niezgodne z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2024  r. poz. 750, ze zm.) w związku z art. 92 ust. 1 w związku z art. 25 ust. 3 w związku z art. 2 i art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
Zgodnie z art. 59 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne. Zbędność orzekania zachodzi między innymi wtedy, gdy kwestionowana norma lub normy (względnie cały akt normatywny) były już w innej sprawie przedmiotem kontroli co do ich zgodności z Konstytucją.
Uwzględniwszy powyższe, należało uznać, że kwestia konstytucyjności całego rozporządzenia z 26 lipca 2024 r. została już jednoznacznie rozstrzygnięta w wyroku o sygn. U 10/24, co uczyniło zbędnym merytoryczne rozpoznawanie w niniejszej sprawie zarzutu wskazanego w punkcie 2 petitum wniosku grupy posłów. W konsekwencji zbędne było także rozpoznanie zarzutu wskazanego w punkcie 3 petitum wniosku dotyczącego § 1 rozporządzenia z 26 lipca 2024 r. Wobec tego w tym zakresie postępowanie zostało umorzone na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 3 u.o.t.p.TK.

3. Dotychczas Trybunał Konstytucyjny nie orzekał jednak o drugim z zakwestionowanych rozporządzeń, tj. rozporządzeniu z 22 marca 2024 r. Akt ten nie został zmieniony ani uchylony, co oznacza, że może być przedmiotem kontroli konstytucyjności prawa. Tym samym w niniejszej sprawie Trybunał merytorycznie wypowiedział się jedynie w zakresie rozpoznania zarzutu przedstawionego w punkcie 1 petitum wniosku, a dotyczącego konstytucyjności § 1 pkt 2 i 3 rozporządzenia z 22 marca 2024 r. w zakresie, w jakim nie uwzględnia oceny klasyfikacyjnej uzyskanej z religii w średniej ocen ucznia i w tym zakresie został wydany bez uzgodnienia i porozumienia z władzami Kościoła Katolickiego (Konferencją Episkopatu Polski).

4. Wnioskodawca w odniesieniu do rozporządzenia z 22 marca 2024 r. podniósł zarzuty wobec przepisu zmieniającego, tj. § 1 pkt 2 i 3. Wskazał przy tym dwa kryteria kontroli – formalne i materialne. W pierwszym aspekcie zarzut dotyczył trybu ustanowienia kwestionowanego przepisu zmieniającego. Wnioskodawca wskazał, że został on wydany bez uzgodnienia i porozumienia z władzami Kościoła Katolickiego (Konferencją Episkopatu Polski). Drugi zarzut odnosił się nie tyle do treści przepisu zmieniającego, ile do przepisów zmienianych, a zatem do § 18 ust. 2 i § 19 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 2572, ze zm.; dalej: rozporządzenie MEN w sprawie oceniania) w brzmieniu wynikającym z nowelizacji dokonanej rozporządzeniem z 22 marca 2024 r. To znaczy, że w istocie wnioskodawca zaskarżył treść § 18 ust. 2 rozporządzenia MEN w sprawie ocenienia, zgodnie z którym „[u]czniowi, który uczęszczał na dodatkowe zajęcia edukacyjne, do średniej ocen, o której mowa w ust. 1, wlicza się także roczne oceny klasyfikacyjne uzyskane z tych zajęć”. Przed nowelizacją przepis ten brzmiał „[u]czniowi, który uczęszczał na dodatkowe zajęcia edukacyjne, religię lub etykę, do średniej ocen, o której mowa w ust. 1, wlicza się także roczne oceny klasyfikacyjne uzyskane z tych zajęć”.
Ponadto grupa posłów zakwestionowała treść § 19 ust. 2 rozporządzenia MEN w sprawie ocenienia, zgodnie z którym „[u]czniowi, który uczęszczał na dodatkowe zajęcia edukacyjne, do średniej ocen, o której mowa w ust. 1, wlicza się także końcowe oceny klasyfikacyjne uzyskane z tych zajęć”. Przed nowelizacją przepis miał następujące brzmienie: „[u]czniowi, który uczęszczał na dodatkowe zajęcia edukacyjne, religię lub etykę, do średniej ocen, o której mowa w ust. 1, wlicza się także końcowe oceny klasyfikacyjne uzyskane z tych zajęć”.
Z powyższego wynika, że prawodawca przez kwestionowaną nowelizację usunął możliwość wliczania do średniej ocen klasyfikacyjnych z religii lub etyki. Zdaniem wnioskodawcy, naruszyło to prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1 Konstytucji). Należy jednak podkreślić, że takie twierdzenie wnioskodawca zawarł jedynie w uzasadnieniu wniosku, ale nie w petitum dotyczącym analizowanego zarzutu. Wobec braku szerszego wyjaśnienia danego zakresu zaskarżenia, Trybunał Konstytucyjny dokonał analizy zgodności z aktami wyższego rzędu jedynie w zakresie dotyczącym trybu ustanowienia rozporządzenia z 22 marca 2024 r.

5. Wnioskodawca przede wszystkim podniósł brak stosownych uzgodnień i porozumień podczas wydawania rozporządzenia z 22 marca 2024 r. odnośnie do wyeliminowania możliwości wliczania do średniej ocen klasyfikacyjnych z religii, podczas gdy zagadnienie to jest elementem organizacji nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach podstawowych. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny podkreślał, że „nauczanie religii jest jednym z elementów wolności religii określonej w art. 53 ust. 2 Konstytucji, obok, między innymi, uprawiania kultu, modlitwy, uczestniczenia w obrzędach i praktykowania, posiadania świątyń i innych miejsc kultu oraz prawa do korzystania z pomocy religijnej (...) Wolność uzewnętrzniania religii dotyczy także wolności nauczania religii” (wyrok z 2 grudnia 2009 r., sygn. U 10/07, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 163). Trybunał zwracał również uwagę na to, że wprowadzenie wliczania do średniej rocznej ocen oraz do średniej ocen w klasyfikacji końcowej, obok średniej ocen z etyki i z obowiązkowych zajęć edukacyjnych, także rocznych ocen z religii – jest konsekwencją wprowadzenia do programów nauczania nauki religii oraz konsekwencją umieszczania ocen z religii na świadectwach szkolnych w szkołach publicznych (zob. wyrok z 2 grudnia 2009 r., sygn. U 10/07). Jest to zatem element organizacji nauki religii, o którym mowa w art. 12 ust. 2 u.s.o. Ponadto w wyroku z 5 maja 1998 r. (sygn. K 35/97, OTK ZU nr 3/1998, poz. 32), Trybunał Konstytucyjny ustalił, że: „[z] normy art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty wynika że kwestia wystawiania ocen z religii na świadectwach szkolnych szkół publicznych nie jest traktowana przez ustawodawcę samoistnie, lecz stanowić ma element obowiązku szkół organizowania religii na życzenie rodziców bądź rodziców i dzieci. Jedynie określenie sposobu i warunków realizacji tego zadania szkół publicznych powierza ustawa Ministrowi Edukacji Narodowej, upoważniając go do wydania stosownego rozporządzenia w porozumieniu z władzami kościołów i związków wyznaniowych, których stosunki z państwem regulują ustawy. Do zakresu ustawowego pojęcia warunków realizacji przez szkoły publiczne organizowania nauki religii na życzenie rodziców lub rodziców i dzieci należy także kwestia wystawiania ocen z religii na świadectwie szkolnym”.
Powyżej zarysowany kontekst orzeczniczy ma znaczenie przy orzekaniu w niniejszej sprawie.

6. Wśród przywołanych przez wnioskodawcę wzorców kontroli znalazły się art. 25 ust. 3 i 4 Konstytucji w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz z art. 27 Konkordatu oraz z art. 12 ust. 2 u.s.o. W niniejszej sprawie wzorzec wywodzony z Konstytucji należało rekonstruować łącznie ze wzorcem wynikającym z Konkordatu i z ustawy o systemie oświaty. Łącznie wskazują one na obowiązek współdziałania w realizacji wspólnych celów i sposób tego współdziałania. Zgodnie z art. 25 ust. 3 Konstytucji, stosunki między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Przepis ten wyraża między innymi zasadę współdziałania między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Zakłada ona przynajmniej minimalne porozumienie tych podmiotów, a najlepiej dialog w zakresie wspólnych celów.
W analizowanym w niniejszej sprawie kontekście dane współdziałanie ma dotyczyć kwestii nauczania, które realizuje zarówno dobro jednostki, jak i dobro wspólne i ma charakter formalny. Jest to zarówno zadanie administracji publicznej, jak i obszar działalności Kościołów i innych związków wyznaniowych. Wnioskodawca połączył w jeden wzorzec kontroli art. 25 ust. 3 z art. 25 ust. 4 Konstytucji, stanowiący o formach regulacji stosunków między Polską a Kościołem Katolickim, którymi są ustawy i Konkordat. To znaczy, że sposób współdziałania należy wywodzić ze wskazanych jako współwzorce kontroli aktów podkonstytucyjnych. Art. 12 ust. 1 i 2 Konkordatu stanowi, że „1. [u]znając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji, Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. 2. Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej”. Zgodnie z art. 27 Konkordatu „[s]prawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane na drodze nowych umów między Układającymi się Stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską”.
Z kolei zgodnie z art. 12 ust. 2 u.s.o., minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych określa, w drodze rozporządzenia, warunki i sposób wykonywania przez szkoły zadań dotyczących organizacji nauki religii. W przywołanym przepisie ustawy o systemie oświaty zagwarantowano Kościołom i innym związkom wyznaniowym prawo silnego współudziału w opracowywaniu treści przepisów dotyczących organizacji nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach.
Istota treści omawianego przepisu pozostaje taka sama od momentu uchwalenia ustawy o systemie oświaty, czyli od 1991 r.
W wypadku rozporządzenia z 22 marca 2024 r. konieczne było rozważenie, czy akt wydany na podstawie art. 44zb u.s.o., upoważniającego ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów w szkołach publicznych, wymagał spełnienia warunków dotyczących porozumienia z właściwymi Kościołami czy związkami wyznaniowymi. Z samego bowiem upoważnienia wprost taki warunek nie wynika. Należy jednak zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 44a u.s.o., „[i]lekroć w niniejszym rozdziale jest mowa o zajęciach edukacyjnych bez bliższego określenia, należy przez to rozumieć obowiązkowe i dodatkowe zajęcia edukacyjne, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy – Prawo oświatowe, zajęcia religii lub etyki, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 12 ust. 2, oraz zajęcia, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 13 ust. 3”. Cytowany przepis znajduje się w rozdziale, w którym jest również upoważnienie do wydania rozporządzenia z 22 marca 2024 r., tj. art. 44zb u.s.o. Zatem minister właściwy do spraw oświaty i wychowania na mocy danej normy jest zobowiązany do określenia, w drodze rozporządzenia, szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów w szkołach publicznych, w tym, jak wynika z art. 44zb pkt 9 u.s.o., także warunków promocji ucznia do klasy programowo wyższej lub ukończenia szkoły z wyróżnieniem, z uwzględnieniem rocznych ocen klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych, które wlicza się do średniej ocen oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania. Jeśli wyrażenie „zajęcia edukacyjne” z art. 44zb pkt 9 u.s.o. należy rozumieć zgodnie z art. 44a u.s.o., to upoważnienie ustanowione w art. 44zb u.s.o. w zakresie dotyczącym lekcji religii należy stosować łącznie z art. 12 ust. 2 u.s.o. Prowadzi to do wniosku, że do kształtowania treści takiego rozporządzenia we wskazanym zakresie konieczne jest porozumienie z właściwym Kościołem czy innym związkiem wyznaniowym.

7. Mając to na względzie, Trybunał Konstytucyjny uznał, że jeżeli rozporządzenie z 22 marca 2024 r. wpływa na sposób podejścia do ocen z religii – np. przez wyłączenie ich z obliczania średniej ocen, co może mieć konsekwencje przy przyznawaniu świadectw z wyróżnieniem, nagród czy rekrutacji – to bezpośrednio dotyczy ono organizacji nauki religii w rozumieniu art. 12 ust. 2 u.s.o.
Zatem jeśli ocena z religii przestaje być traktowana tak jak w wypadku innych przedmiotów nauczania, a tym samym traci wpływ np. na średnią ocen i treść świadectwa, to taki stan stanowi zmianę „sposobu wykonywania zadań związanych z nauczaniem religii”. Wskazana zmiana musi zatem być uzgodniona z Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Brak danych uzgodnień i porozumienia oznacza naruszenie trybu wydania rozporządzenia (por. wyrok z 27 listopada 2024 r., sygn. U 10/24). Jak wynika z Komunikatu Prezydium Konferencji Episkopatu Polski w sprawie zmian wprowadzonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w organizacji lekcji religii w szkołach publicznych z 23 grudnia 2024 r., zmiany zawarte w rozporządzeniu z 22 marca 2024 r. „zostały wprowadzone w życie bez wymaganego przez [u]stawę o systemie oświaty «porozumienia z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych»” (Komunikat Prezydium KEP wobec zmian wprowadzanych przez MEN w....; dostęp: 22 maja 2025 r.). 
Tym samym skontrolowana zmiana legislacyjna nie została wprowadzona w porozumieniu ze stroną kościelną. Jako  wystarczające – w perspektywie wskazanych wzorców kontroli – nie może być uznane uzyskanie w ramach konsultacji publicznych projektu rozporządzenia negatywnych opinii  Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Prezydium Polskiej Rady Ekumenicznej czy uwag Kurii Metropolitalnej we Wrocławiu. Nadto należy zauważyć, że żadne z wymienionych stanowisk nie zostało uwzględnione przez Ministra Edukacji.
Powyższe potwierdza, że przyjęcie § 1 pkt 2 i 3 rozporządzenia z 22 marca 2024 r. naruszyło wskazane wyżej wzorce konstytucyjne, konkordatowe oraz ustawowe. 

8. Trybunał przypomina, że wyrok ma moc powszechnie obowiązującą i jest ostateczny. Podlega niezwłocznej promulgacji w Dzienniku Ustaw, przy czym już z chwilą jego ogłoszenia na sali rozpraw ustało domniemanie konstytucyjności zakwestionowanego przedmiotu kontroli. Trybunał przypomina, że brak niezwłocznej publikacji trybunalskich orzeczeń w organach urzędowych stanowi działanie sprzeczne z prawem, które może skutkować odpowiedzialnością prawną – w tym także karną – osób, na których ciąży prawny obowiązek ogłaszania judykatów Trybunału.
Niniejszy wyrok usuwa z systemu prawnego skutek, jaki wywierały skontrolowane regulacje rozporządzenia z 22 marca 2024 r., polegający na niewliczaniu oceny z lekcji religii do średniej ocen.

Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Jarosław Wyrembak – przewodniczący, prezes TK Bogdan Święczkowski – sprawozdawca, sędzia TK Stanisław Piotrowicz.

Sławomir Mentzen, który nie przeszedł do drugiej tury wyborów prezydenckich, zaprosił Rafała Trzaskowskiego i Karola Nawrockiego do dyskusji na swoim kanale YouTube. Kandydat Koalicji Obywatelskiej spotka się z liderem Konfederacji w sobotę. Wcześniej Mentzen przedstawił obu kandydatom osiem postulatów, które mieliby podpisać.

Dariusz Rosati, polityk PO i były minister spraw zagranicznych, radzi Trzaskowskiemu, aby nie podpisywał wszystkich postulatów polityka Konfederacji.

– Powinien pójść na rozmowę i zwracając się do wyborców Mentzena punkt po punkcie wyjaśnić, dlaczego nie może podpisać jego listy. Kilka punktów może poprzeć, na przykład ten o swobodzie wypowiedzi czy niewysyłaniu wojska polskiego na Ukrainę, ale w innych sprawach powiedzieć, że ma inne zdanie – uważa polityk.

Zdaniem Rosatiego postulaty Mentzena „narzucają pewien kierunek polityki zagranicznej”. Chodzi o brak zgody na przekazywanie jakichkolwiek kompetencji władz Polski do organów Unii Europejskiej.

– Jesteśmy w sytuacji najwyższego od kilkudziesięciu lat zagrożenia bezpieczeństwa i potrzebna jest w tej chwili pogłębiona współpraca w dziedzinie obronności, której do tej pory nie było. Podobnie jak w dziedzinie polityki zagranicznej zlikwidowanie możliwości blokowania sankcji, na przykład na Rosję, przez jeden czy dwa kraje unijne – mówi polityk.

Nasz rozmówca podkreśla, że „powinniśmy umacniać współpracę w Europie, żeby stawić czoła nowym wyzwaniom, takim jak agresja rosyjska”.

Czytaj także: Kaczyński drwił z programu Konfederacji. „To doprowadzi was do nędzy”

– Musimy mieć więcej sprawczości, szybciej podejmować decyzje, a nie negocjować miesiącami, a to chce Mentzen zablokować. To oznaczałoby, że Unia byłaby dalej skazana na bezwład decyzyjny, który nam wszystkim dokucza. To jest również program PiS-u: żadnych nowych kompetencji, powrót do państw narodowych – mówi.

Rosati przekonuje, że państwa narodowe nie dadzą rady w pojedynkę walczyć z Rosją, ociepleniem klimatu czy uporać się z migracją.

– To wyzwania, którym nie da się sprostać w pojedynkę. Trzeba zwiększyć kompetencje Unii, umożliwić jej działanie, które pozwoli na większą skuteczność. Zakaz dalszych kompetencji to konfederacyjna obsesja, że Europa nam odbiera suwerenność, co jest kompletną bzdurą. To nie jest odbieranie suwerenności, tylko lepsze jej wykonywanie wspólnie – podkreśla.

Rosati nie zaleca też Trzaskowskiemu, aby podpisywał się pod obowiązkiem wetowania podwyżki podatków.

– Nie wiadomo, co się stanie, jak wojna się rozwinie. Jeżeli będzie bezpośrednie zagrożenia agresji na Polskę, to niewykluczone, że rząd będzie musiał podnieść podatki na wojsko, obronę narodową, a my będziemy mieli prezydenta, który będzie stawiał weto. Nie mamy planów podwyższania podatków, będziemy się starali je obniżać, rząd już obniżył składkę zdrowotną, ale zobowiązanie się do tego to pakt z diabłem. Odpowiedzialny polityk nie może podejmować takich zobowiązań – mówi.

Rosati nie zgadza się też z twierdzeniem, że Polska powinna być przeciwna przyjęciu Ukrainy do Unii i NATO.

– Polską racją stanu jest mieć Ukrainę po stronie zachodniej, europejskiej. Tak samo wobec nas kręcono nosem 21 lat temu, kiedy przystępowaliśmy do Unii. Oczywiście, Ukraina nie jest jeszcze gotowa, ale deklarowanie, że na to nie pozwolimy, to beznadziejny sygnał polityczny – uważa.

Jego zdaniem „ósemkę Mentzena” trzeba interpretować na tle wcześniejszych wypowiedzi polityków Konfederacji.

– Wiemy, co mówili o Unii Europejskiej, jakie są wśród nich ciągoty prorosyjskie. Te środowiska prowadzą politykę w dużej mierze zbieżną z oczekiwaniami Kremla, bo działaniem na rzecz Rosji jest osłabianie Ukrainy i rozbijanie Europy – podsumowuje polityk.

Czytaj także: „Wyborcy zagłosują na Polskę uczciwą, a nie na cwaniaków”