Wchodzisz i wiesz

W dniu 18 marca 2025 r. Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu skargi konstytucyjnej na posiedzeniu niejawnym, ogłosił wyrok w przedmiocie przesłanki znacznego stopnia niepełnosprawności jako uniemożliwiającej przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego.

Trybunał orzekł, że art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 390, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 5 lit. a ustawy z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1548, ze zm.) i obowiązującym do dnia wejścia w życie art. 43 pkt 4 lit. a ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym (Dz. U. poz. 1429, ze zm.), w części obejmującej słowa: „z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności”, JEST NIEZGODNY z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

PRZEDMIOT KONTROLI

W niniejszej sprawie Trybunał badał skargę konstytucyjną, w której inicjator postępowania zarzucił niezgodność art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 111, ze zm.) „w zakresie, w jakim stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej nie przysługuje osobie, na której zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy [Dz. U. z 2020 r. poz. 1359, ze zm.] ciąży obowiązek alimentacyjny, jeżeli posiada ustalony znaczny stopień niepełnosprawności”, z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 oraz art. 69 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zaskarżony przepis – w redakcji zakwestionowanej przez skarżącego (tj. w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 5 lit. a ustawy z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1548, ze zm., i obowiązującym do dnia wejścia w życie art. 43 pkt 4 lit. a ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym, Dz. U. poz. 1429, ze zm.) – miał następujące brzmienie:
„Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przysługuje:
(…)
4) innym osobom, na których, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności
– jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji”.

ZAGADNIENIE PRAWNE

W niniejszej sprawie zakwestionowano konstytucyjność przyjęcia przez ustawodawcę znacznego stopnia niepełnosprawności jako negatywną przesłankę uniemożliwiającą przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego.

STAN FAKTYCZNY

Decyzją z 23 listopada 2018 r. Wójt Gminy C. odmówił skarżącemu prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością roztoczenia opieki nad żoną – niepełnosprawną w stopniu znacznym, wobec której stwierdzono niezdolność do samodzielnej egzystencji. Organ stwierdził, że skarżącemu nie przysługuje to świadczenie, gdyż skarżący jest osobą niepełnosprawną w stopniu znacznym oraz ma ustalone prawo do renty inwalidzkiej.

Skarżący odwołał się od tej decyzji, podnosząc, że sprawuje bezpośrednią, osobistą i stałą opiekę nad żoną oraz że nie może podjąć pracy ze względu na jej stan zdrowia i fakt, że wymaga ona całodobowej opieki.

Decyzją z 21 stycznia 2019 r. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w O. utrzymało w mocy decyzję organu pierwszej instancji.

Na rozstrzygnięcie organu odwoławczego skarżący złożył skargę do sądu administracyjnego.

Wyrokiem z 27 czerwca 2019 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oddalił skargę, podtrzymując stanowisko organów, że znaczny stopień niepełnosprawności i przyznane prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy stanowią negatywne przesłanki świadczenia pielęgnacyjnego, o czym stanowią art. 17 ust. 1 pkt 4 i art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a u.ś.r.

Skarżący wniósł skargę kasacyjną od powyższego wyroku.

Wyrokiem z 23 czerwca 2020 r. Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargę kasacyjną skarżącego, uznając za prawidłowe stanowisko zajęte przez sąd pierwszej instancji.

OCENA ZGODNOŚCI ZASKARŻONEJ REGULACJI Z KONSTYTUCJĄ

W art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r. ustawodawca przyznał uprawnienie do ubiegania się o świadczenie pielęgnacyjne osobom, na których (zgodnie z przepisami k.r.o.) ciąży obowiązek alimentacyjny, przy czym postanowił, że jeśli osoby spełniające to kryterium są osobami o znacznym stopniu niepełnosprawności, wówczas takie świadczenie im nie przysługuje. Dodatkowo należy zauważyć, że w przypadku innych grup osób uprawnionych do świadczenia pielęgnacyjnego na podstawie art. 17 ust. 1 u.ś.r., a mianowicie wymienionych w punktach od 1 do 3 tego przepisu: matki lub ojca, opiekuna faktycznego dziecka, osoby będącej spokrewnioną rodziną zastępczą, ustawodawca nie wyłączył osób o znacznym stopniu niepełnosprawności spośród uprawnionych do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego.

Trybunał zbadał, czy wprowadzone przez ustawodawcę odstępstwo od zasady równości polegające na różnym potraktowaniu w zakresie możliwości uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego opiekunów o znacznym stopniu niepełnosprawności było dopuszczalne.

W ocenie Trybunału, zakładając racjonalność ustawodawcy, trudno byłoby przyjąć, że wyszedł on z założenia, iż osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności nie są w ogóle zdolne, by wykonywać funkcje opiekuńcze wobec najbliższych osób, także niepełnosprawnych. Założenie takie miałoby zresztą charakter dyskryminacyjny.

Rodzina, w której niepełnosprawność dotknęła zarówno osobę, która wymaga opieki, jak również osobę sprawującą nad nią opiekę, jest w szczególnie trudnej sytuacji. Tym bardziej ustawodawca powinien ze szczególną rozwagą uwzględniać różne sytuacje, w których osoby takie mogą się znajdować. Może się przecież zdarzyć – czego dowodzi sytuacja skarżącego w sprawie niniejszej – że osoby niepełnosprawne zobowiązane do alimentacji, są zdolne do sprawowania opieki i czynią to zgodnie z potrzebami bliskiej osoby, chciałyby w dalszym ciągu pracować, lecz na skutek niepełnosprawności członka rodziny muszą z pracy zrezygnować. Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2024 r. poz. 44) do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji, przy czym zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności takiej osoby nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej, w przypadkach: po pierwsze – przystosowania przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej; po drugie – wykonywania pracy zdalnej.

Wprowadzając ograniczenie przewidziane w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r., i czyniąc to tylko w odniesieniu do jednej wybranej grupy osób spośród wszystkich objętych zakresem normowania art. 17 ust. 1 u.ś.r., ustawodawca nie podał żadnych argumentów swojej decyzji o wyłączeniu osób o znacznym stopniu niepełnosprawności z kręgu uprawnionych do świadczenia pielęgnacyjnego. Stwierdzenie, że uczynił to by zapobiec „fikcyjnemu pobieraniu świadczenia przez dalszych członków rodziny, którzy de facto nie są w stanie sprawować opieki nad osobą niepełnosprawną, gdyż sami wymagają pomocy osoby trzeciej w wykonywaniu codziennych czynności życiowych”, Trybunał uznał za argument oczywiście pozorny, nieracjonalny, asystemowy i arbitralny. Gdyby bowiem takie przypadki nieuzasadnionego pobierania świadczenia miały nawet miejsce, to przeciwdziałanie takim zjawiskom nie może polegać na przyjęciu regulacji, która generalnie i abstrakcyjnie pozbawia możliwości uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego przez wszystkie osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności, które sprawują opiekę nad osobą niepełnosprawną, wobec której ciąży na nich obowiązek alimentacyjny. W ocenie Trybunału trudności w ustaleniu rzeczywistego sprawowania opieki i pielęgnowania osoby niepełnosprawnej ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz koniecznością stałego współudziału opiekuna w procesie leczenia nie mogą stanowić wystarczającej przesłanki odstąpienia od zasady równego traktowania podmiotów znajdujących się w sytuacji podobnej. Na ustawodawcy ciąży obowiązek takiego ukształtowania przepisów, aby nie sprzyjały one nadużyciom. Na organach państwowych, samorządowych oraz innych podmiotach stosujących przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych, a także przepisy innych ustaw, mających znaczenie dla wypłaty świadczeń pielęgnacyjnych (np. ustawy alimentacyjnej), ciąży z kolei obowiązek rzetelnej weryfikacji stanów faktycznych w rozpatrywanych sprawach o wypłatę świadczeń pielęgnacyjnych. Ograniczenie kręgu osób uprawnionych do otrzymywania świadczenia pielęgnacyjnego, prowadzące do naruszenia konstytucyjnej zasady równości, wynikającej z art. 32 ust. 1 Konstytucji, nie może być usprawiedliwione założoną z góry niesprawnością władzy publicznej lub jej agend.

Odnosząc się do stanowiska procesowego Sejmu, że podstawą wprowadzenia ograniczenia przewidzianego w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r. mogła być obawa o stan finansów państwa, Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że choć równowaga budżetowa, określana także jako równowaga finansów publicznych, stanowi wartość chronioną konstytucyjnie lub samodzielną przesłankę mogącą uzasadniać ograniczenie praw i gwarancji socjalnych wyrażonych w Konstytucji, to powołanie się na zagrożenie tej równowagi jako uzasadniające ingerencję w prawa konstytucyjne, w tym socjalne, nie może być „gołosłowne”. Ustawodawca powinien dysponować analizami, z których jasno wynika, że zagrożenie stabilności systemu jest realne, a nie tylko że może dojść do zwiększenia wydatków budżetowych. Wprowadzając negatywną przesłankę uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego w postaci posiadania znacznego stopnia niepełnosprawności, ustawodawca takich warunków nie spełnił, co więcej: postanowił wprowadzić ograniczenie wobec arbitralnie wybranej grupy osób.

W świetle powyższego, Trybunał uznał, że ustawodawca, poza formalnym odwołaniem się do konieczności zapobiegania niepożądanym zjawiskom, nie uzasadnił ani relewantności, ani konieczności, ani proporcjonalności ograniczenia wprowadzonego w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r. wobec osób o znacznym stopniu niepełnosprawności. Oznacza to, że art. 17 ust. 1 pkt 4 u.ś.r., w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 5 lit. a ustawy z 7 grudnia 2012 r. i obowiązującym do dnia wejścia w życie art. 43 pkt 4 lit. a ustawy z 7 lipca 2023 r., w części obejmującej słowa: „z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności”, jest niezgodny z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

SKUTEK WYROKU

Skutkiem niniejszego wyroku jest możliwość wznowienia przez zainteresowane jednostki (w tym skarżącego) postępowań o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego na zasadzie art. 190 ust. 4 Konstytucji oraz właściwych regulacji proceduralnych.

Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Rafał Wojciechowski - przewodniczący, sędzia TK  Andrzej Zielonacki- sprawozdawca, wiceprezes TK Bartłomiej Sochański, sędzia TK Jakub Stelina, prezes TK - Bogdan Święczkowski.
 

Artykuł aktualizowany...

Grzegorz Braun zniszczył na rynku w Opolu wystawę „Jest nas więcej! Sprowokuj z nami równość” sygnowaną przez Tęczowe Opole. Straty oszacowano na około 35 tysięcy złotych – informuje czasnaopole.pl. Miasto będzie domagało się odszkodowania od europosła.

Próby nielegalnego przedostania się z Białorusi na terytorium Polski, odnotowane zostały na odcinkach placówek w Płaskiej, Krynkach, Bobrownikach, Michałowie, Czeremsze i Mielniku.

W przypadku tych dwóch ostatnich miejscowości, osoby, którym nie udało się sforsować granicy Polski, zaatakowały służby kamieniami. Uszkodzony został pojazd Straży Granicznej, jak czytamy na stronie internetowej podlaskiej SG.

Czytaj także: MON chce wycofania się Polski z ważnej konwencji. „Za” są też nasi sąsiedzi

Migranci usiłowali także przekroczyć graniczne rzeki Świsłocz, Istoczankę i Wołkuszankę. W rejonie Bobrownik cudzoziemcy wykorzystywali w tym celu ponton.

Trzem cudzoziemcom potrzebującym opieki medycznej udzielono pomocy i przekazano zespołom ratownictwa medycznego. Osoby, które próbowały w poniedziałek nielegalnie przekroczyć polsko-białoruską granicę, pochodziły z m.in. z Etiopii, Afganistanu i Somalii.